THẦN KHÚC – DIVINA COMMEDIA
(DANTE ALIGHIERI)
Phần I: Hoả Ngục
Canto VI: (698-812)
Tâm thức tôi trở về sau một hồi tê dại
Trước cảnh tình khổ ải của hai kẻ thân quen,
Khiến nỗi sầu trong tim phải một phen sống lại, (3)
Và bất cứ nơi nào tôi nhìn hay bước tới,
Hoặc nơi tôi rẽ lối thời mọi thứ xung quanh
Đều là những cực hình cùng những linh hồn mới. (6)
Tôi ở tầng thứ ba sâu bên trong ngục thất,
Nơi cơn mưa vĩnh hằng, lạnh buốt và tai ương,
Sẽ chẳng bao giờ ngưng: cấp độ và bản chất. (9)
Trận mưa đá điên cuồng cùng nước dơ, tuyết bẩn
Đang dội xuống không ngừng qua bầu khí tối đen.
Từ mặt đất bốc lên nồng nặc mùi xú uế. (12)
Con quái thú ba đầu trông giống như loài chó,
Cerberus hung tàn, to lớn và nghênh ngang,
Cất tiếng sủa kinh hoàng đến những người dưới đó. (15)
Mang bộ râu đen nhầy và hai con mắt đỏ,
Với chiếc bụng to kềnh cùng móng vuốt trên chân,
Cào cấu các vong nhân, rồi phanh thây, xẻ thịt. (18)
Mưa làm họ rú lên như một bầy chó đói.
Đám vong hồn thảm hại cứ xoay mãi không thôi,
Đặng lấy một bên người chắn cho bên còn lại. (21)
Khi nhìn thấy chúng tôi – loài độc giun há rộng
Ba chiếc mồm đỏ mọng bày ra hết răng nanh.
Không hề có một chân nào trên mình bất động. (24)
Thầy hướng đạo của tôi xoè đôi bàn tay bự,
Bốc lấy nắm đất mềm ở bên dưới đôi chân
Rồi ném thẳng vào trong hàm của con quái thú. (27)
Như con chó thèm ăn cất tiếng kêu ăng ẳng
Dần trở nên yên lặng khi ngấu nghiến khúc xương,
Dẫu cố gắng trăm đường cũng không sao nuốt đặng, (30)
Cũng vậy ba chiếc đầu của con vật gớm ghiếc,
Đã thôi hết sủa ầm như tiếng sấm nổ đanh
Khiến các chúng vong nhân ước gì mình được điếc. (33)
Chân đi giữa bóng hình bị những cơn mưa tuyết
Quật xuống dưới vũng lầy và mỗi khoảng hư không
Mà ta vừa giẫm xong trông giống như xác chết. (36)
Tất cả những vong hồn nằm trên nền đất thối,
Bỗng tôi thấy một người ngồi bật dậy rất nhanh
Khi nghe tiếng bước chân của chúng tôi tiến tới. (39)
“Này người được dẫn đường qua Tầng Ngục u tối
Ngài có còn nhớ nổi khuôn mặt này của ta.
Ngài đã được tạo ra trước khi ta huỷ hoại.” (42)
Tôi đáp: “Có lẽ chăng nỗi đau người chịu đựng
Đã bóp méo ảnh hình trong trí nhớ của tôi:
Để giờ đây thấy người tôi không sao hồi tưởng. (45)
“Nhưng hãy nói tôi hay, người là ai, sao phải
Đoạ vào nơi thảm hại chịu hình phạt thương tâm,
Chẳng gì ghê tởm hơn dẫu đớn đau cực đại.” (48)
Và ông trả lời tôi: “Thành phố ngài là chốn
Đầy ganh ghét tị hiềm khiến lưng túi rách bung,
Nơi đó ta đã từng có cuộc đời yên ổn. (51)
“Ciacco là tên cư dân ngài vốn gọi.
Tội lỗi này là bởi thói tham thực gây ra,
Nên ngài thấy hồn ta trong cơn mưa tàn lụi. (54)
“Chịu cảnh khổ này ta nào phải người duy nhất
Những vong nhân dưới này lãnh hình phạt thương đau
Cùng tội lỗi như nhau.” Đoạn rồi ông nín bặt. (57)
Tôi đáp: “Ciacco, bao nhục hình nhức nhối
Mãi đè nặng tâm hồn khiến nước mắt chực rơi.
Nhưng hãy nói dùm tôi điều gì sẽ đến với (60)
“Những cư dân trong lòng của thành phố chia cắt?
Vẫn có kẻ công bình? Hà cớ gì khiến cho
Bao nhiêu mối bất hoà cứ xảy ra dồn dập.” (63)
Và ông trả lời tôi: “Sau một hồi tranh cãi
Máu trong thành sẽ chảy, và phe phía nhà quê
Sẽ đuổi bắt phe kia với rất nhiều tổn hại. (66)
“Rồi qua ba mặt trời, phe Trắng dần đi xuống,
Sau thất bại cuối cùng trước quyền lực phe Đen,
Từ một kẻ ẩn danh: người xoay chiều đổi hướng. (69)
“Trong một thời gian dài họ ngẩng đầu ngạo nghễ,
Kìm chặt phe yếu thế dưới áp bức nặng nề,
Mặc cho nỗi ê chề cùng bao nhiêu dòng lệ. (72)
“Liêm chính có hai người nhưng chẳng ai nghe họ.
Kiêu căng và tật đố cùng tham ái trong tim
Của các chúng sinh linh cháy lên như lửa đỏ.” (75)
Với nước mắt lưng tròng lời của ông chấm dứt.
Nhưng tôi vội van nài: “Mong người chỉ dạy cho,
Và trao thêm món quà của đôi dòng tin tức. (78)
“Farinata và, Tegghi: người đáng trọng,
Rusticucci cùng, Arrigo, Mosca,
Và những kẻ thiết tha trước những hành động đúng. (81)
“Họ ở đâu lúc này. Bản thân tôi quả thực
Bị khát khao thúc giục muốn biết được họ đang
An hưởng chốn Thiên Đàng hay đoạ miền Địa Ngục.” (84)
Ông nói: “Đám vong hồn xấu xa hơn cùng họ,
Vướng lỗi lầm khác biệt bị dìm xuống vực sâu,
Hẳn sẽ nhận ra nhau khi ngài đi đến đó. (87)
“Nhưng lúc về trần gian ngọt ngào xin hãy hứa
Giúp cho ta sống lại trong trí nhớ con người.
Ta sẽ không trả lời hay nói thêm gì nữa.” (90)
Ánh mắt ngó trừng trừng bỗng hoát nhiên biến đổi.
Ông nhìn tôi lần cuối rồi đầu gục trên vai.
Đoạn ngã vội vào nơi những vong nhân mù tối. (93)
Thầy hướng đạo bảo tôi: “Ông sẽ không tỉnh dậy
Cho đến khi tiếng kèn của thiên sứ cất lên
Lúc Quyền Lực siêu nhiên trên thế gian trở lại. (96)
“Và họ sẽ tìm về nấm mồ xưa thảm hại,
Và nhận về hình dáng cùng thân xác con người,
Và lắng nghe những lời sẽ vọng vang mãi mãi.” (99)
Chúng tôi đi cùng nhau qua cơn mưa trộn với
Bóng ảnh các âm hồn rồi chậm rãi bước chân,
Nói về các vong nhân trong phận đời sắp tới. (102)
“Thầy ơi”, tôi mở lời, “ngay sau Ngày Phán Xử
Tất cả mọi cực hình sẽ thuyên giảm, gia tăng
Hay bao nỗi bạo tàn vẫn vẹn nguyên như cũ?” (105)
Thầy đáp: “Con hãy xem trong khoa học uyên áo,
Một vật càng hoàn hảo thời càng lắm cảm thu
Những khoái cảm cũng như mọi đớn đau phiền não. (108)
“Dẫu những tội đồ này chịu biết bao thống khổ
Sự hoàn hảo chân thật họ chẳng dám ước mơ
Nhưng so với bây giờ sẽ gần hơn với nó.” (111)
Chúng tôi theo con đường chạy vòng quanh ngục thất,
Cuộc chuyện trò thân mật không nói hết ở đây,
Rồi khi lối đi dài sắp đến nơi rẽ ngoặt,
Chúng Tôi Gặp Pluto, Kẻ Thù Ghê Gớm Nhất. (115)
================
CHÚ THÍCH: HOẢ NGỤC CANTO VI
Vòng Ngục Thứ Ba: Những kẻ phàm ăn
1. Khi tâm thức của Dante trở về sau cơn tê dại, ông bắt đầu xem xét cảnh vật ở chung quanh. Lần nữa chúng ta không biết được ông đã di chuyển từ Vòng Ngục thứ hai sang Vòng Ngục thứ ba (từ Thám Ái đến Phàm Ăn) như thế nào.
2. Quen Thân: Paolo là anh rễ của Francesca. Nguyên tác tiếng Ý là cognati (bà con thân thuộc qua hôn nhân), từ này được sử dụng ở đây để giúp các độc giả thấy được rằng hành động thông gian của Francesca với Paulo là tội lỗi, vì cô đã tằng tịu với chính em rễ của mình.
7. Xem Domb.1970.I. Ý tưởng về cơn mưa địa ngục được lấy ra từ hình mẫu trung tâm và tương phản về thứ (manna) mà Chúa Trời hứa sẽ ban cho Moses trong Kinh Thánh (Exod. 16:4): “Ecce ego pluam vobis panes de caelo” (Hãy nhìn xem, Ta sẽ thả bánh mì từ trên trời xuống cho các ngươi).
13-14. Trong khi Virgil miêu tả con chó ngao ba đầu Cerberus hoàn toàn thuần theo Thần Thoại Hy Lạp, xem Aen. VI.417 – 418, thì phiên bản con quái thú của Dante lại được thêm vào những thuộc tính của con người (có râu).
25-27. Thức ăn cho Cerberus, trong Aeneas là một chiếc bánh mật (Aen. VI.419-422), ở đây trở thành đất (terra). Kleinhenz (Klein. 1975. I, p. 190) chỉ ra rằng việc Dante lặp lại hành động ném đất đầy mưu tính của Virgil có nguồn gốc từ Kinh Thánh, trong phần sự trừng phạt của Thượng Đế dành cho con rắn (Gen. 3:14) có viết: “…terram comedes cunctis diebus vitae” (và bụi đất chính là thứ mà mi phải ăn mỗi ngày cho đến hết cuộc đời). Hình phạt dành cho con rắn khi xúi giục Eva ăn trái cấm là phải ăn bụi đất; và hình phạt này giờ đây được chia sẻ với con quái thú Cerberus.
28-33. Đây là phép so sánh duy nhất trong Canto này, Canto ngắn nhất cho đến tận bây giờ (chỉ Canto XI là ngắn hơn với 115 câu). Như thể Dante đã bắt đầu gọt dũa nghệ thuật của ông. Cố gắng để Canto này được cô đọng và súc tích hơn những Canto trước đó.
Sự phân bố độ dài xuyên suốt Thần Khúc như chỉ ra rằng Dante đã hạn chế bản thân mình trong việc sáng tác những Canto ngắn hơn cho những Canto sau này. Nếu chúng ta xem xét hai mươi Canto đầu tiên, chúng ta sẽ thấy rằng mười bốn, tức 70% Canto có số lượng không vượt quá 136 câu (từ 115 đến 136), trong khi đó chỉ 9 (hay 11%) của tám mươi Canto còn lại nằm trong nhóm này (khoảng 130 đến 136 câu). Nếu tập trung vào những Canto ngắn nhất (nhóm từ 115 đến 130 câu), chúng ta sẽ thấy rằng những Canto này chỉ có mặt trong hai mươi Canto đầu, với duy nhất một Canto (130 câu) trong nhóm này được sáng tác sau Canto XX của Hoả Ngục. Trong tám mươi Canto sau cùng, 88.75% (71 Canto) có số lượng dao động từ 139 đến 160 câu; chỉ 11.25% (9 Canto) có số số lượng không vượt quá 136 câu. Xem Ferrante (Ferr.1993.I), pp. 154-55, để biết thêm về sự phân bố độ dài của các Canto. Số liệu này khiến chúng ta nghĩ rằng Dante đã thử nghiệm với sự phân bố độ dài của các Canto theo tiến trình phát triển, một kết luận thăm dò có thể khiến chúng ta nghi ngờ về luận điểm của Thomas Hart, người đã từng tranh luận, một cách cẩn thận, rằng nó có vẻ hợp lý khi cho rằng Dante đã lên kế hoạch cho những chi tiết này ngay từ ban đầu. Để đọc phần tóm tắt tác phẩm thú vị của ông, xem Hart. 1995. I.
34-36. Trong Địa Ngục, chúng ta thấy được rằng vật chất và thân thể có khả năng tương tác qua lại, không phải vật chất và bóng hình. Do đó, chúng ta trông đợi Dante sẽ bị ướt và lạnh bởi cơn mưa khủng khiếp, trong khi bóng hình của những tội nhân phàm ăn sẽ không cảm nhận được gì. Thay vào đó, trong terzina (khổ 3 câu) này, thi sĩ đã ép chúng ta phải đưa ra hai kết luận: Dante, đi qua cơn mưa đá và tuyết, nhưng tuyệt nhiên không hề hấn gì. Những tội đồ, dĩ nhiên, sẽ cảm nhận tất cả. Chúng ta thêm lần nữa được nhắc nhở rằng những định luật vật lý của thế giới bên kia là bất biến, trừ khi thi sĩ chọn phá vỡ chúng để khiến những chi tiết trong bài thơ trở nên hay hơn.
37-39. Lần đầu tiên (nhưng không phải lần cuối) trong Thần Khúc, Dante được nhận ra bởi một vong hồn. Giây phút này giới thiệu “nội dung ẩn (subtext)” của thành phố Florence trong Thần Khúc. Ciacco (chúng ta biết đến tên của nhân vật này trong câu số 52) là người đầu tiên trong nhiều cư dân của thành phố Florence xuất hiện trong Thần Khúc, đa số ở địa ngục.
42. “Ngài đã được tạo ra (sinh ra) trước khi ta hủy hoại (qua đời)”.
43-45. Như Padoan (bình luận) chỉ ra, ngay cả những biểu cảm trên khuôn mặt của những người đang tẩy rửa thói phàm ăn để đi trên con đường cứu rỗi vẫn bị biến dạng đến độ Dante không thể nhận ra một người bạn cũ: Forese Donati trong Luyện Ngục. XXIII. 43.
49-51. Ẩn dụ về chiếc túi bị rách bung giới thiệu về chủ đề chính của Canto này, không phải tội phàm ăn, mà là một cuộc đối đầu chính trị (dẫu cho hình ảnh về chiếc túi có liên quan đến sự chất chứa thức ăn.) Nhiều nhà bình luận cố gắng kiếm tìm lý do để giải thích về mối liên hệ của chúng nhưng không một ai trong số họ có thể tìm thấy bất kỳ liên kết khả thi nào. Cho đến tận lúc này, nhóm những người tội lỗi, những kẻ trung lập, những người dị giáo đức hạnh, hay những kẻ dâm dục được miêu tả với những hành động hay lời nói biểu lộ những hành vi phù hợp với con người của họ lúc còn sống. Tuy nhiên, Dante không phải lúc nào cũng tuân theo sự sắp xếp này và dĩ nhiên ông đã quyết định giới thiệu những “phạm trù con” như trong chính Canto này và trong một số Vòng Ngục (ví dụ: về chính trị [lần nữa] trong Vòng Ngục của những tội nhân Dị Giáo). Thật ra, Dante sẽ đưa vào bài thơ những mối quan tâm của mình bất cứ khi nào ông muốn.
Tính đố kỵ mà Dante xem như là nguồn gốc của cuộc đối đầu chính trị kinh khiếp ở Florence vào năm 1300 được cho là của phe quý tộc (nghèo hơn) do Donati lãnh đạo (Phe Đen) đối đầu với phe (giàu hơn) do Cerchi lãnh đạo (Phe Trắng). Nhưng nếu nhìn tình hình chính trị đương thời cũng như quan niệm của Dante về ý nghĩa thực sự của đố kỵ (ví dụ: niềm mong muốn đối thủ của mình phải mất mát) thì trong mắt Dante, rõ ràng tất cả người dân của thành phố Florence đều vướng vào tội lỗi này. Đố kỵ, trong Inf. I. iii như là động cơ đằng sau sự quyến rũ của Satan đối với Eve, là tội lỗi tồi tệ thứ hai (sau kiêu ngạo) trong bảy mối tội đầu.
52: Một trong những câu hỏi được tranh cãi nhiều nhất trong Canto VI là danh tính và tên gọi của nhân vật này. Có phải tên ông thực sự là “Ciacco”? Nếu quả đúng như vậy thì nó phù hợp với giả thuyết của Isidoro Del Lungo (bình luận): ông là Ciacco dell’Anguillaia, nhà thơ Florence sống vào thế kỷ mười ba. Trong khi lời giải đáp này khá hấp dẫn, nó lại không hề có bất cứ bằng chứng nào hỗ trợ. Một giả thuyết có khả năng hơn là tên gọi của ông thực ra là một biệt danh, được gán cho ông bởi thói phàm ăn (“ciacco” là danh từ trong phương ngữ Tuscan, có nghĩa là “lợn” hay “người phàm ăn”, theo một số bình luận gia vào thế kỷ mười bốn, biệt danh này ám chỉ Francesco da Buti, nhưng không hề có một báo cáo sớm nhất hay bất kỳ một ghi chép nào khẳng định trường hợp này) hoặc bởi diện mạo của ông (mặt to, mũi tẹt [Pézard, ED, vol. I, 1970, p. 93b]. Và có một khả năng khác là biệt danh này không hề liên quan đến những đặc điểm mang tính xúc phạm (Mazzoni chỉ ra rằng có rất nhiều văn bản công khai vào thời đó ghi chép những tên gọi này được sử dụng như những tên thánh [ Mazz.1967.2 p. 36]. Một bình luận gia vào thế kỷ mười bốn với tác phẩm Chiose selmiani tuyên bố rằng Ciacco là một chủ ngân hàng, người ăn uống vô độ đến nỗi tầm nhìn của ông bị thuyên giảm – vì lẽ đó ông không thể kiểm tính tiền bạc và người ta đã trêu chọc ông; ông quen biết Dante và qua đời trước khi Dante được mười bốn tuổi. Đây là ghi chép rõ ràng và chi tiết nhất mà chúng ta có thể tìm thấy trong những bình luận sớm nhất. Boccacio hiểu câu thơ (“Voi cittadini mi chiamaste Ciacco”) trong khổ này ám chỉ một người đàn ông với một danh tính khác nhưng được dân chúng thành Florence gọi bằng biệt danh của ông: “essendo in Firenze uno da tutti chiamoto Ciacco” (ở trong thành Florence có một người đàn ông được gọi là “Ciacco” bởi tất cả mọi người), xem Decameron IX. Viii.4.
64-66. Đây là tiên đoán đầy tiên về những sự kiện có tầm ảnh hưởng quan trọng trong cuộc đời của Dante. Cho “những tiên đoán cá nhân” trong Thần Khúc, xem Pasq.1996.I, p, 419: của Ciacco, của Farinata (Inf. X.79-81); của Brunetto (Inf. XV.55-57); của Vanni Fucci (Inf. XXIV. 143-150); của Currado Malaspina (Pur. VIII.133-139); của Oderisi (Purg. XI.139-141); của Bunogiunta (Purg. XXIV.46-93); của Forese (Purg. XXIV. 82-90), và cuối cùng, của Cacciaguida (Par XVII.46-93).
Lời tiên đoán của Ciacco liên quan đến sự kiện diễn ra vào năm 1300, khoảng ba hoặc năm tuần sau thời gian của chuyến hành trình. Phe Trắng, được lãnh đạo bởi gia tộc Cerchi, selvaggia có nghĩa là “quê mùa” (nhiều thành viên của phe này đến từ vùng nông thôn, ngoại ô của thành phố) sẽ đánh đuổi Phe Đen ra khỏi Florence vào năm 1300.
67-69. Qua ba mặt trời (sau ba năm), thực ra là hai năm, vào năm 1302, Phe Trắng sẽ thất bại và Phe Đen sẽ trở về thành Florence bởi sự phản bội của Giáo hoàng Boniface VIII, người hiện tại không hề có một động thái nào để giúp đỡ thành phố.
73. Hai người liêm chính…” một văn bản ngắn nhưng lập luận vững chắc chỉ ra rằng hai người liêm chính ở đây là Dante và một người thành Florence không rõ danh tính, xem Barb. 1934, p. 266. Một sự tranh cãi lớn từng diễn ra, được thổi bùng lên bởi Mazzoni. Theo cách hiểu của Pietro di Dante, người tranh luận rằng câu thơ này không hề nói đến hai người, mà là hai luật lệ: tự nhiên và nhân tạo, Mazzoni cho rằng nguồn gốc của sự diễn giải này đến từ phần bình luận của Thánh Thomas về Đạo Đức Luận của Aristotle (VIII, c. xv, 1243): Duplex est iustum” (Công chính có hai mặt), là tự nhiên và nhân tạo. Có lẽ bằng chứng hữu ích nhất cho lập luận của Mazzoni là câu văn trong chính bức thư của Dante chống lại những người bạn thị dân của mình, những người ông tố cáo đã vi phạm cả hai luật lệ: tự nhiên và nhân tạo “Vos autem divina iura et humana transgredientes”. Theo cách đọc truyền thống của câu thơ này, cách đọc được sự ủng hộ của đại đa số, mà chúng ta đã dịch ở trên “Liêm chính có hai người nhưng chẳng ai nghe họ”. Theo cách đọc “truyền thống” của Mazzoni sẽ là “Có hai sự công bằng nhưng không ai thực hiện”. Chúng ta có thể thấy được sức thuyết phục và sự quyến rũ của cách hiểu của ông. Nhưng đến tận bây giờ, cách diễn giải này vẫn chưa thể thuyết phục được đại đa số. Họ vẫn tiếp tục cho rằng cách hiểu truyền thống là chính xác (ví dụ: Bara. 1981. 1).
74-75. Florence tiếp tục bị xâu xé bởi “kiêu căng, tật đố và tham ái”, ba tội lỗi tồi tệ nhất trong bảy mối tội đầu. Xem Brunnetto Latini Inf. XV.68.
79-81. Tegghi, viết tắt của Tegghiaio, vì âm tiết của câu thơ trong bản dịch Việt ngữ không cho phép tôi sử dụng toàn bộ tên của ông (PH). Danh tính của Arrigo đến nay vẫn là một câu đố. Nếu có hai người liêm chính trong thành Florence vào năm 1300, thì trong “những ngày tháng tốt đẹp xưa cũ”, dường như có đến tận năm người. Ý nghĩa của đoạn thơ khá rõ ràng. Vấn đề ở đây là một trong năm người, Arrigo, không bao giờ được nhắc đến lần nào nữa – hoặc có vẻ như thế. Bốn người còn lại được Dante gặp ở địa ngục. Farinata trong Canto X, giữa những tội đồ dị giáo, Tegghiaio và Jacopo Rusticucci trong Canto XVI, giữa những chính trị gia đồng tính thành Florence (những tội đồ được Dante nhìn nhận một cách tích cực nhất kể từ những người cao quý mà chúng ta gặp ở Limbo). Và Mosca, một trường hợp “khá ngạc nhiên”, khi ông bị trừng phạt trong Canto XXVIII bởi tội phản bội trên chiến trường, nhưng, trong tâm trí Dante, lại đáng được ca ngợi bởi sự cố gắng mang lại hoà bình cho thành phố trước đó. Và dĩ nhiên, việc không nhắc đến Arrigo trong những Canto sau khiến toàn bộ sự chú ý của những nhà bình luận đều tập trung vào nhân vật này. Điều lạ lùng là Dante lại chọn ra những cái tên của năm nhân vật này để hỏi Ciacco, bốn trong số họ sẽ được Dante nhắc đến trong tác phẩm, riêng Arrigo lại không hề được nhắc đến thêm lần nào nữa – đặc biệt khi Ciacco nói rằng nhân vật chính (Dante) sẽ gặp toàn bộ bọn họ khi ông đi sâu xuống (câu 87). Đây là một bí ẩn đến bây giờ vẫn chưa có lời giải đáp.
88. Thế giới của con người được xem là một nơi “ngọt ngào” bởi luôn tràn đầy ánh sáng sáng mặt trời, khi được hồi tưởng bởi những tội đồ trong địa ngục.
90. Một nhà bình luận vào thế kỷ mười sáu, Castelvetro, diễn dịch câu thơ này như sau: “Thượng đế đã cho phép tôi nói với ngài những gì tôi vừa tiết lộ, như những gì ngài năn nỉ, nhưng, những gì xảy đến trong tương lai, tôi sẽ không mở miệng nói thêm lời nào với ngài hay với bất kỳ ai cho đến ngày Phán Xét Cuối Cùng.”
91-93. “Cử chỉ” cuối cùng của Ciacco, khi ánh mắt của ông trở nên trống rỗng, đã khiến nhiều độc giả thắc mắc. Bình luận rõ ràng, đi thẳng vào trọng tâm của Bosco/Reggio cho rằng: “Ciacco chuyển từ trạng thái tạm thời của tính người sang (gần như) trạng thái thuần tính vật; đầu tiên ông nhìn chệch về một bên, đoạn ông nhìn chằm chằm vào Dante với ánh nhìn còn sót lại một chút nhân tính, trước khi rũ đầu xuống và rơi vào nơi của những linh hồn ô uế.”
99. Theo ý kiến của Benvenuto da Imola (bình luận) “Lời phán xử sẽ vọng vang mãi mãi” có nguồn gốc từ Kinh Thánh, lời của Chúa Giê-su: “Hãy tránh xa ta ra, hỡi những kẻ bị nguyền rủa, đi vào trong ngọn lửa vĩnh hằng” (Matth. 25:41).
106-108. Mazzoni (Mazz.1967.2.p.50) chỉ ra rằng khổ thơ này có nguồn gốc từ một đoạn văn trong phần bình luận của thánh Thomas về chính luận Bản Chất Của Linh Hồn (De anima) của triết gia Hy Lạp Aristotle: “quanto anima est perfectior, tanto exercet plures perfectas operationes et diversas” (khi linh hồn trở nên hoàn thiện hơn, nó sẽ trở nên hoàn thiện hơn trong nhiều hoạt động của nó”. Khoa học ở đây là De enima của Aristolte, không phải Vật Lý Học hay Đạo Đức Học như một số người tranh cãi.
109-111. Đúng theo bộ luật của địa ngục, “sự cải thiện” của các tội đồ sau Ngày Phán Xét Cuối Cùng chỉ có thể khiến họ thêm khả năng cảm nhận nỗi đau.
PHÁP HOAN | 法歡 
ThíchThích