Tản Mạn Về Việc Dịch Thần Khúc – Pháp Hoan

TẢN MẠN VỀ VIỆC DỊCH THẦN KHÚC

Trong các thể loại văn học, thơ ca là khó dịch nhất. Việc dịch thơ trữ tình Anh Đức, hay các thể thơ cổ điển Á Đông, thí dụ thể thơ Thất ngôn bát cú của Trung Hoa sang tiếng Việt đã khó, việc sáng tạo ra những thể thơ mới tương đương trong ngôn ngữ dịch lại càng khó hơn; như việc tôi sáng tạo ra thể thơ Ngũ ngôn ngũ cú cho thể thơ Waka và Ngũ ngôn tam cú cho thể thơ Haiku (của Nhật Bản) từ thể thơ Ngũ ngôn bát cú (của Trung Hoa) trong bản dịch Việt ngữ.

Cũng vậy, lần này, khi bắt tay dịch Thần Khúc, tôi phải sáng tạo ra một thể thơ mới, chưa từng có trong tiếng Việt để dịch, như việc Dante sáng tạo ra thể thơ Terza rima cho Thần Khúc của ông. Terza rima là thể thơ với mỗi đoạn thơ gồm 3 câu (Tercet), mỗi câu thơ chứa 11 âm tiết, gieo vần theo lối aba, bcb, cdc, ded… Việc áp dụng thể thơ Terza rima cho tiếng Việt là điều bất khả, bởi tiếng Việt là ngôn ngữ đơn âm (khác với tiếng Ý là ngôn ngữ đa âm), và chịu sự chi phối bởi thanh điệu bằng trắc nên việc gieo liên vần a(b)a, (b)c(b) là điều không thể thực hiện.

Dựa trên thể thơ Terza rima của Ý, bản dịch Thần Khúc của tôi sẽ có 10 âm tiết cho mỗi câu (gần bằng với nguyên tác tiếng Ý), gieo vần trắc vào câu 1 và câu 3 (như lối gieo vần aba trong tiếng Ý, và một số bản dịch Thần Khúc trong tiếng Anh), và vần bằng của chữ thứ 10 của câu thứ 2 sẽ gieo vào vần bằng của chữ thứ 5 của câu thứ 3, và chữ thứ 5 của câu 1 và 3 đều là vần bằng.

Vậy chỉ xét về luật thơ, độ khó trong bản dịch tiếng Việt sẽ không kém cạnh gì trong nguyên tác. Còn độ hay thì còn phải tuỳ thuộc vào tài năng của dịch giả.

Đối với nhiều người, việc áp dụng luật thơ này cho hơn 14,233 câu thơ trong Thần Khúc là một việc làm bất khả, nếu không muốn nói là điên rồ. Nhưng đối với tôi, càng bất khả, càng điên rồ lại càng thú vị.

Đây là những câu thơ đầu tiên tôi dịch trong phần Hoả Ngục của Thần Khúc.

THẦN KHÚC
(DANTE ALIGHIERI)

Phần I: Hoả Ngục
Canto I: Cánh Rừng Sâu Tăm Tối

Hành trình nửa đời người, tôi lầm đường lạc lối
Rời khỏi đại lộ rồi mới đau đớn nhận ra
Rằng tôi phải đi qua cánh rừng sâu tăm tối.

Rừng nào đây trập trùng, mỗi lần tôi nhớ lại
Chốn lạnh lẽo hoang tàn từ ký ức xa xôi
Đủ khiến bản thân tôi phải rùng mình kinh hãi.

Dẫu cái chết cận kề cũng chỉ sầu đến thế
Nhưng vì phép nhiệm mầu tôi sẽ kể anh hay
Những gì đã dựng xây bởi đôi tay Thượng Đế.

Tôi không hiểu vì sao lại lạc vào chốn đó
Trong giấc ngủ mơ màng tôi rảo bước đi nhanh
Kể từ lúc đôi chân rời khỏi nơi Chính Đạo.

Nhưng rồi thấy bản thân đứng trước ngọn đồi nhỏ
Nơi chặng cuối con đường của thung lũng đơn côi
Đã khiến trái tim tôi nảy sinh bao khiếp sợ,

Và ngước mắt lên nhìn ngọn đồi vàng chói lọi
Bởi ánh sáng ngọt ngào của vương miện hành tinh
Giúp thế giới u minh không còn ai lạc lối.

Làn ánh sáng diệu huyền làm vơi đi sợ hãi
Thứ đã khiến mặt hồ gợn sóng mãi trong tim
Cùng bao nỗi điêu linh của đêm đen thảm hại.

Khác gì kẻ đắm tàu nén chặt hơi thở cuối
Đẩy thân thể vào bờ từ vùng biển nguy nan
Vẫn còn nhớ như in làn nước đêm thẳm tối,

Và quay đầu lại nhìn dẫu hồn còn thảng thốt
Về phía cuối con đường nơi tôi đã đi qua:
Chẳng kẻ nào thoát ra mà vẫn còn sống sót,

Rồi nằm xuống nghỉ ngơi cho đến khi trí óc
Dần trở nên rõ ràng và hơi thở nhẹ tênh
Rồi hì hục bước chân để leo lên đỉnh dốc.

*
Inferno: Canto I

Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai per una selva oscura,
ché la diritta via era smarrita.

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
esta selva selvaggia e aspra e forte
che nel pensier rinova la paura!

Tant’ è amara che poco è più morte;
ma per trattar del ben ch’i’ vi trovai,
dirò de l’altre cose ch’i’ v’ho scorte.

Io non so ben ridir com’ i’ v’intrai,
tant’ era pien di sonno a quel punto
che la verace via abbandonai.

Ma poi ch’i’ fui al piè d’un colle giunto,
là dove terminava quella valle
che m’avea di paura il cor compunto,

guardai in alto e vidi le sue spalle
vestite già de’ raggi del pianeta
che mena dritto altrui per ogne calle.

Allor fu la paura un poco queta,
che nel lago del cor m’era durata
la notte ch’i’ passai con tanta pieta.

E come quei che con lena affannata,
uscito fuor del pelago a la riva,
si volge a l’acqua perigliosa e guata,

così l’animo mio, ch’ancor fuggiva,
si volse a retro a rimirar lo passo
che non lasciò già mai persona viva.

Poi ch’èi posato un poco il corpo lasso,
ripresi via per la piaggia diserta,
sì che ’l piè fermo sempre era ’l più basso.

*
Inferno: Canto I
(Translated by John Ciardi)

Midway in our life’s journey, I went astray
from the straight road and woke to find myself
alone in a dark wood. How shall I say

what wood that was! I never saw so drear,
so rank, so arduous a wilderness!
Its very memory gives a shape to fear.

Death could scarce be more bitter than that place!
But since it came to good, I will recount
all that I found revealed there by God’s grace.

How I came to it I cannot rightly say,
so drugged and loose with sleep had I become
when I first wandered there from the True Way.

But at the far end of that valley of evil
whose maze had sapped my very heart with fear!
I found myself before a little hill

and lifted up my eyes. Its shoulders glowed
already with the sweet rays of that planet
whose virtue leads men straight on every road,

and the shining strengthened me against the fright
whose agony had wracked the lake of my heart
through all the terrors of that piteous night.

Just as a swimmer, who with his last breath
flounders ashore from perilous seas, might turn
to memorize the wide water of his death —

so did I turn, my soul still fugitive
from death’s surviving image, to stare down
that pass that none had ever left alive.

And there I lay to rest from my heart’s race
till calm and breath returned to me. Then rose
and pushed up that dead slope at such a pace

_____________
* Pháp Hoan dịch từ bản dịch tiếng Anh của John Ciardi. Nguyên tác thơ của nhà thơ người ý Dante Alighieri.
* Artwork: Allegorical Portrait of Dante, late 16th century.